De massa en de meester

Van Gogh, de camera’s en de kunst van echt kijken

Ik stond in de zaal waar een van de beroemdste schilderijen ter wereld hangt: De Zonnebloemen van Vincent van Gogh. Een werk dat zoveel verhalen draagt dat het bijna onmogelijk is om er met frisse ogen naar te kijken. Maar het was niet het schilderij zelf dat me die dag het meest raakte. Het was wat eromheen gebeurde.

Voor het doek stond een halve cirkel van mensen. Bijna allemaal met een telefoon in de hand. Sommigen hielden hem hoog boven hun hoofd om over de menigte heen te fotograferen. Anderen maakten een selfie, zorgvuldig poserend, met Van Gogh als decor. Het was een choreografie die zich in een paar minuten meerdere keren herhaalde. Een paar mensen keken nog echt - maar ook zij werden snel meegesleurd in de stroom.

“Men moet niet vergeten dat het een zeer moeilijke zaak is om het ware gezicht der dingen te leren zien.”

(Brief aan Theo, 1882)

Ik maakte zelf ook een foto, maar niet van De Zonnebloemen. Ik richtte mijn camera op de mensen. Op hoe we tegenwoordig kijken. Het fascineerde me: we bewaren kunst niet meer alleen in ons geheugen, maar in pixels. Alsof het pas echt bestaat als we het digitaal kunnen meenemen.

En toch… ik kon het ze niet kwalijk nemen. We leven in een tijd waarin alles snel moet. We willen delen, bewijzen, bewaren. Maar er is een prijs: het moment zelf glipt vaak ongemerkt door onze vingers.

In de Rothko-zaal in de Tate Modern, een paar dagen eerder, zag ik het tegenovergestelde. Daar zaten mensen stil. Sommigen met gesloten ogen. Anderen met hun blik verloren in die diepe kleurvlakken. Er was geen haast, geen behoefte om alles vast te leggen. Het werk nam de tijd om binnen te komen, en de kijkers gaven die tijd terug.

Het deed me denken aan luisteren. Hoe vaak luisteren we niet met de intentie om meteen te reageren? Alsof we het gesprek moeten ‘opslaan’ om het later te gebruiken, in plaats van er op dat moment echt bij te zijn. Bij kunst gebeurt hetzelfde: we willen het grijpen, maar vergeten dat de grootste schoonheid zit in het laten zijn.

Als audioloog én kunstenaar weet ik dat zien en horen niet los van elkaar staan. Kijken is ook luisteren. Niet naar woorden, maar naar wat er tussen de lijnen klinkt. Van Gogh’s Zonnebloemen fluisteren nog steeds, maar je moet er wel even voor stil blijven staan om het te horen.

Van Gogh… 37 toen hij stierf. Zelfmoord waarschijnlijk. En zijn oor, afgesneden. Het boek dat ik gelezen heb, Van Goghs Oor van Bernadette Murphy, is zeer de moeite waard. Elk detail van haar zoektocht is als een dagboek te lezen, met prachtige plaatjes en uitleg erbij.

Maar wat mij als kunstenaar en als audioloog diep raakt, is dat Vincent in armoede is gestorven. In een tijd waarin bijna niemand iets in hem zag. Hij werd genegeerd, zelfs uitgelachen. Zijn werk bleef onverkocht. Zijn droom om te leven van zijn kunst leek een illusie.

“Wat zou het leven zijn, indien men niet de moed had iets te ondernemen?”

(Brief aan Theo, 1882)

En dan zijn gezondheid. Zijn afgesneden oor is een bekend beeld, maar minder bekend is wat dat moet hebben betekend in zijn dagelijks leven. Hoogstwaarschijnlijk had hij Ménière - met duizelingen, evenwichtsproblemen, gehoorverlies en tinnitus. Een constant suizen, een verstoorde balans, het gevoel dat je eigen hoofd je in de steek laat. Als ik daar als audioloog naar kijk, weet ik hoeveel dat met iemand kan doen. De vermoeidheid, de isolatie, het terugtrekken uit gezelschap. Ik spreek vandaag jonge mensen die door tinnitus of evenwichtsklachten precies diezelfde strijd voeren.

“Ik zet mijn hart en mijn ziel in mijn werk en verlies mijn verstand daarbij.”

(Brief aan zijn broer, 1885)

En juist daar weten we nu wél veel meer over. Vanuit de audiologie kunnen we zoveel betekenen: luisteren, begeleiden, strategieën aanreiken om met de klachten om te gaan, en helpen om toch te blijven deelnemen aan het leven. Wat had dat voor Vincent kunnen betekenen? Zou het zijn uitzicht hebben veranderd, zijn veerkracht hebben versterkt?

Nu is hij een van de meest geliefde en duurste kunstenaars aller tijden. De Zonnebloemen is niet alleen een meesterwerk, het is een icoon. Zijn droom zou nu werkelijkheid kunnen zijn geworden - maar voor hem kwam dat te laat.

Die verschuiving in waarde is fascinerend. Wat toen werd gezien als onbeduidend, is nu van onschatbare waarde. De tijd heeft de betekenis veranderd. Het zet me aan het denken: hoeveel werken, hoeveel verhalen, zien we nu niet omdat we er nog niet klaar voor zijn? Hoeveel kunstenaars dragen nu iets bij zich dat pas later begrepen wordt?

Dat is misschien ook wel mijn stille wens. Dat mijn kunst niet alleen wordt bekeken, maar écht gezien. Dat er tussen de lagen verf, net als bij Van Gogh, verhalen schuilgaan die misschien pas later hun waarde krijgen. Want net als luisteren vraagt ook kijken om geduld. En soms… om tijd.

“De gewone weg is een geplaveide weg; men kan er gemakkelijk op gaan, maar er groeien geen bloemen.”

(Brief aan Theo, 1883)

Meer over Vincent, mijn kijk op zijn werk en zijn leven, vind je in mijn eerdere blogs:

Vincent van Gogh

Zelfportret met verbonden oor